Ëiles de Gherdëina tl’ert dl ziplé
(6a pert)Do chësta ultima cin' edizions ons abù na bona resunanza da pert de trueps che ti sta a cuer l argumënt, te chël che on ulù sorissé la mpurtanza dl'ëiles tl ert dl ziplé te Gherdëina y scrì n capitul nuef dla storia de Gherdëina.
Duta la cuntedes n con' dl'ëiles che zipla ie da pudëi liejer do tlo:
1a pert
2a pert
3a pert
4a pert
5a pert
Te chësta sesta edizion jons inant cun l'ëiles che à ziplà crisć te si vita. Do la trëi zipladësses de crisć che ve on bele prejentà, ulons chëst iede lecurdé trëi landes che ne n'ie nia plu n vita, nasciudes danter l 1899 y l 1921.
Elisabeth Planker Santifaller da Banch
ziplova crisć sa Sacun
Nasciuda a Urtijëi ora l Grien tl 1899, fova anda Lisabeta la plu vedla dla familia da cin' mutans y un n mut. Mparà a ziplé òvela da si pere Giuani che ziplova crisć. L fra de Lisabeta, Giuani y la surans Maria y Zisca Planker ziplova ënghe crisć ora l Grien.
Cun 22 ani se òvela maridà cun Cristl Santifaller da Banch sa Sacun.
Bera Vigil Pescosta, che fova n badiot y cunesciù coche scialdi n bon scultëur, stajova tla medema cësa via delà, ël fova maridà cun Śefa Peristi da Banch. Bera Vigil jiva unitant via da d'ëila te stua y ti mustrova nce vel' iede co ziplé.
Anda Lisabeta à ziplà duta la vita crisć. Zopes de crisć, da de tei pitli sun la crëujes de 3-4 cm, a de majeri de 12, 15 y 20 cm. La tulova n tòch de lën de zirm y scumenciova a desmazé, la ziplova zënza model no nia, dut adamënz, i fova nce duc medemi, un sciche l auter.
Si uem Cristl ti fajova la crëujes.
Elsa, la fia, mandovi a vënder ta Pigon cun n fazulët plën de pitli crisć, sambën a pe, ite y ora, scioldi ne n giapòvela deguni, ma n bon per cumpré ite roba da maië te chëla medema butëiga.
N tel pitl berba de Soplajes, che stajova sot a Ciopa y se tlamova Otto Senoner (vulgo l gobo de Socrëp), jiva uni un o doi mënsc da anda Lisabeta a se tò crisć, po' rumòvel mé ite duc chëi che la ova finà te flucion, ti paiova riesc duta la marcanzia y n apustova inò per l iede do.
Emma Prinoth da Pescosta, Urtijëi
ova mparà a ziplé da Maria Fill
Anda Emma ie nasciuda ai 18 de nuvëmber dl 1916 ta Pescosta.
Cun 14 ani àla scumencià a ziplé tla berstot de anda Maria Senoner marideda Fill, scultëura y mòstra. A chësta scultëura de crisć ti dedicherons plu inant na nrescida a pert per la mpurtanza che la à abù tl ciamp dl'ert religëusa.
Tl 1941 ie la jëuna Emma ruveda ora i Tudësc, tl Oberammergau, ulache la à mparà tudësch. La fova unida cherdeda ntan l tëmp de viera a fé miscion de viera (Kriegseinsatzdienst), ëila ziplova proteses a ch'i puere saudeies che ova perdù na giama o n brac.
Riesc do la viera àla cunesciù si uem Karl Holzschuh, che fova perjunier de viera di americans.
L viver se trajovi n gran pert cun l ziplé de Emma. La ziplova figures, tieres, ma dantaldut motifs religëusc y la à ziplà nchin al'età de 80 ani.
Emma à abù n mut, Robert che ie nasciù a Minca tl 1954. True' massa abenëura àla perdù si uem, la ie resteda vëidua che la ova mé 54 ani.
Chësta nfurmazions éi giapà da Leni Runggaldier da Pescosta, che à tenì su la storia de vita scrita dal pluan de Weilbach, ulache Emma à vivù cun si mut nchin che la ie morta cun 96 ani, ai 26 de nuvëmber dl 2012.
Sun l nserat da mort tla zaites fòvel scrit: "Herrgottschnitzerin".
Mariele Kostner dla Rodera marideda Alfarei
à mparà a fé crisć da bera Hermann Grossrubatscher da Larenzan
Anda Mariele univa ora de na gran familia, ëila ie nasciuda tl 1921 coche 13ejima fia, jumblina cun Batista "Tischta" y stajova tla raida dla Rodra a jì sun Ch'l Piz a Urtijëi.
Canche Mariele ova sies ani, tl 1927, ie si oma Johanna Sotriffer de Val morta de pert pra l 17ejim pop y la ova mé 42 ani. Chël ie stat n gran spavënt!
Finei i ani de scola ti ova l pere dit: "Tu es na bona man y te ies na bona de dessenië, tu va mé te berstot a ziplé." L'autra surans ntantsce messova jì sun la stieres, a fé la fanceles ajache scioldi n fòvel da mat puec te familia.
Mariele ova pona pudù jì a mparé a ziplé crisć da bera Hermann Grossrubatscher da Larenzan. L moster la ova dassënn gën y ëila mparova aslune. A sté cun blo' ëi te berstot òvela nce mparà a se deriejer drët bën y a se paré. La savova for da n cunté una da rì y la ova for la "battuta pronta" y a deguni ne ti restòvela debit na resposta daulëibon.
Che la fova mpareda ora àla scumencià a ziplé a cësa tla berstot de familia cun l pere Ferdinand y si fredesc Ferdinand, Willi y Luis.
L fova scialdi da lëur te chëi ani y ëila ziplova si crisć da fonz ora, la fova bona y asvelta.
Mariele ova mparà a fé crisć jan damprovia nsci:
tl prim unìvel dessenià sun n carton la forma dl corp dl crist, da dedò cupià sun n tapl de lën de zirm y cun n boter unìvel desmazà ntëurjù. Pona unìvel ziplà n iede l corp y i braces a pert, chisc univa nculei su cun broces de lën. Ala fin unìvel mo sentà ite i tlauc y metù su la tofla cun la scrita INRI. Ëila ziplova crisć da 20 cm nchin a 35 cm y uniun giapova si crëusc aldò dla mesura.
Do che la se ova maridà tl 1954 cun Paul Alfarei da Passua, ti siova ora si uem l plu gros cun la sia a vëta, nsci òvela bele n gran lëur de manco. Bera Paul ziplova urnamënc y tramedoi laurova deberieda te berstot, ël ti judova a fé la crëujes y les ziplova ora canche l jiva de bujën. La fia Olimpia se lecorda che l ti savova for tan bel, canche la ruvova da scola, a jì ju te berstot pra d'ëi y sentì l bon tof da lën de zirm.
"Chëla puscibltà ne n'à truep jëuni nia plu al didancuei de pudëi sté te berstot y avëi si mutons pra sé," dij Olimpia, "la umans y i peresc ie suvënz demez a lauré."
Olimpia se lecorda che si oma à for ziplà, ti ani àla nce ziplà do crisć ju de mascin che l fova unit manco da lëur, ma chël àla pa tosc lascià che l ne ti savova nia bel y l ne ti dajova deguna sudesfazion.
Morta iela ai 31 de setëmber dl 2011 che la ova 95 ani.
(Nfurmazion dla fia Olimpia Alfarei d'instà dl 2021)
Do che l ie unì publicà per l prim iede la ntervistes sun l’ëiles tl ert dl ziplé à truepa d’autra ëiles y ëi desmustrà gran nteres per chësc argumënt. Ulësse perchël ti sentì de gra de cuer a duta cantes y duc canc per si testemunianzes de valor!
La ntervistes y la biografies ie unides publichedes do y do sun la plata WEB dl Museum Gherdëina (www.museumgherdeina.it) y tla zaita la Usc di Ladins.
Chiche ulëssa mo dé vel’ nfurmazion, possa gën nes cherdé su al numer de telefonn: 0471 797554 o scrì na email a: info@museumgherdeina.it
Per l Museum Gherdëina,
Monika Kelder

Mostres de carton

Anda Lisabeta che zipla te stua

Crist ziplà da anda Lisabeta

Emma Prinoth

Crist ziplà da anda Emma

Mariele Kostner dla Rodera

Crist ziplà da anda Mariele

Mariele da jëuna te berstot de bera Hermann da Larenzan

Crist ziplà da Emma Pescosta